Li mots aun uno istòrio : la veitiùro

Publié le par li Mistralencs d'Auvernho

Un brougham, veitiuro angleso de grondo classo que permet à un parelh de riches de parla sèns que lou couchier escoutèsso

Un brougham, veitiuro angleso de grondo classo que permet à un parelh de riches de parla sèns que lou couchier escoutèsso

Las primièros veitiùros d'en acò nostre datou di Galés que destrïavou "ennos", "uecta" e "raeda" qu'èrou de veitiùros, dounc pel mounde; "raeda" essent mai pichouno, de "carrus" e "carpenton" que sirvissiou per lei mèrços.

"Camionon" e "Benna" èrou de chistous forço bèls per i bouta de merchandisos deïn lou primier, e de bourdilhos deïn lou segound.


     Vaqui un article que pareguè deïn La Cabreto dién lis annados 2000 dién la tièiro "li mots aun uno istòrio"


Li Francés Panhard e Levassor inventèrou las primièros veitiùros automoubilos. En 1900 inquèro la Franço ne prouduzio plô mai que lis Estats-Units. Lei causos s’inversèrou puèi que lis Estats-Units sou un countinent e que i avio mai de clients à trouba per alai qu’en acò nostre. Amai inquèro, fin lis annados trento, acò'i l’Argentino qu’avio lou mai de veituros.


Li saberuts de Franço prouclamèrou que chalio dire «
un automobile », masculi, que souto-entendiou « un véhicule, un engin automobile ».


Lis Auvernhats de Paris diguèrou cossé «
una veitiuro » en reciclant tun mot forço vièlh.


Fetivomen una veitiuro es un chàrri que sirvis à pourta de persounos, e qu’es barrat. Atau sou proutegidos de la rajo del souguïlh e de la pluèio.


Li franchimands diguèrou lèu «
une auto », feminino, en pensant una « voiture automobile » e li saberuts veguèrou qu’aviou picat à coustat !


Fetivomen en francés, lou mot « voiture » èro demourat gràcio i chamis de ferres ounde lou mounde avio agut l’idèio de prendre lou mot « voiture » per ço que lis Anglés dizou « Wagon » e lis Alimonds « Wagen ».


D’uèi inquèro, lis anoùncios de la SNCF sou d’aquelo meno :


« Li vouiajadours en partenço per Marsilho, atenciou, mountat en veituro ! »


Ou à la garo d’Austerlitz avan toùti viscut una sceno coumo aquelo :


« Avet una reservaciou per Toulouso, las veituros sou en tèsto de trin. Una reservaciou per Brivo ? lei veituros sou en coeto de trin. »


Noutessan cossé que la formo d’oc « veitiuro » es mai preciso que l’anglés « wagon ».

Touto meno de chàrri es un wagon, amai se porto de fé. La veitiuro, l’avan dit, èro coubèrto, reservado à las persounos, souvent capitounado amm’ una meno de tapissario deïn, e de suspensious  de fusto en dejous.


Lis Italiôs diziou « la carrozza ». Lou mot aparèis quauques cops deïn de tèste’ en Lengo d’Oc del Bas Lengadoc e de Prouvenço, souto la formo «
la carrosso ».


Coumo li rèis de Franço, un temp, espousèrou d’Italianos, à la court del Louvre, diziou « la carrosse » en francés, à l’italiano.


Puèi se troubet que lou daufi, lou futur Louvis XIV dizio, en s’enganant, « le carrosse » al masculi. Li courtesans qu’aun l’esquino souplo diguèrou també « le carrosse », e desempuèi acò’s atau que dizou li Franchimands.


VEITIURO es dounc un mot vièlh reciclat, coumo quand dizen « la lantèrno » per ço que ieu sounèri loungtemp « una lampo de 
pocho ».

« Lampo de pocho » es un calque del francés. La Lengo d’Oc dis piulèu « la lantèrno ». Una lantèrno es una lampo pourtablo, cap de lèi dis pas qu’es pas electrico. La tecnico s’es pas arrestado à la candièlo, lou voucabulàri tampauc.


Quand èri pichou din ma familho diziou en quite franchimand « parquer la voiture » e « parga la veituro » en oc.


Lou mot « gara » es pas una vergounho. « Gara » es bouta lou batèu à la « garo ». La « garo » es un mot di mariniers d’Alaier e de Durènço.

Quand lou batèu o besou d’un pauc de calme, ou d’èsse averigat, ou petassat, lou boutou soubre un planòu de la ribèiro ounde i o min de courrent per lou finta à l’aize. « Gara » es sourti lou batèu del rach per lou bouta soubre lou planòu.


En lengatge poupulàri se dis «
la banholo », anat veire coumo acò venguet. Iéu, avio quauques dez ans quand agueran nousto primièro salo de banh, vers 1965. Aperabons nous lavasion à la fouganho, à l’aiguièiro.
E pei banhs, sourtission la banholo, qu’avio de rodo pichounos, que la pouguessan tira al mié de la pèço quand nous fazio besou, e que la pouguessan tourna à la soulhardo, que nous empeguèsso pas al mié, quand n’avion pas besou.


Li droullets sou setats plô glouriousets deïn lei banholos, coumo li menaires de veituro’ arrestats à un lum tricoulore. 
(las drollos, n'in parli pas. Se jazou e petou deïn l’aio)


Acò's atau, que lis Auvernhats de Paris ? li jouves de Marsilho ? aguèrou l’idèio de souna la veituro, « la banholo » per metaforo.


Agaro qu’avan de banholos fixos, encastrados dien la paret de la salo de banh, la metaforo s’entend un pauc min. Mas lou mounde la dizou inquèro en francés sans sabér lou sens primier del mot.


Quand mis escoulons aprendou que « la banholo » es « la baignoire », s’espoufidou. Mas coumo lour dizi : «
Acò'i pas mai couioun que de dire « la caisso ». E n'in counvenou.


Achabi en vous dizent coumo lou mounge que fazio la crounico auvernhato de « La Croix du Cantal » deïn l’entre-duoi-guerros :


                 Sans adissiat, e pourtat-bous plo !
               (Sans adissiatz, e pourtatz-vous plô !)




                            Alan Brocq
                            felibre d’Auvernho

                                                             

Publié dans lengo

Pour être informé des derniers articles, inscrivez vous :
Commenter cet article